Cumhuriyetin ilk yılları, Türkiye'nin ekonomik ve teknolojik bağımsızlık hedefleri doğrultusunda atılım yaptığı dönemlerdi. Bu atılımlardan biri de havacılık sektöründe yaşandı. 1920'lerin sonlarından itibaren kurulan uçak fabrikaları, hem Türkiye'nin sanayi hamlesinin bir parçası oldu hem de yerli üretimin gurur kaynağıydı. Ancak, bu fabrikaların büyük çoğunluğu birkaç on yıl içinde ya kapatıldı ya da işlev değişikliğine uğratıldı. Bu yazıda Türkiye'de kurulmuş önemli uçak fabrikalarını, bunların kuruluş nedenlerini, üretim kapasitelerini ve ne zaman, kim tarafından, hangi gerekçelerle kapatıldıklarını kapsamlı biçimde inceleyeceğiz.
1. TOMTAŞ ve Kayseri Tayyare Fabrikası
Kuruluş: Türkiye'nin ilk uçak fabrikası olan TOMTAŞ (Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi), 15 Ağustos 1926'da Kayseri'de Alman Junkers firması ortaklığıyla kuruldu. Hedef, yerli uçak üretimi ile Türkiye'yi havacılıkta dışa bağımlı olmaktan kurtarmaktı.
İlk Kapanış (1928): Ancak proje beklenilen başarıyı gösteremedi. Junkers firmasıyla yaşanan teknik ve idari sorunlar, ekonomik sıkıntılar ve düşük verimlilik nedeniyle 1928 yılında TOMTAŞ tasfiye edildi.
Yeniden Açılış ve Gelişim: 1931'de Kayseri Tayyare Fabrikası adıyla tekrar faaliyete geçti. Bu dönemde birçok uçak üretildi ve onarımlar gerçekleştirildi. Fabrika, 1939'a kadar yaklaşık 200 civarında uçak üretmeyi başardı.
Dönüşüm: II. Dünya Savaşı sırasında daha çok bakım ve onarım faaliyetlerine yöneldi. 1950’li yıllarda üretim bütünüyle durduruldu. Fabrika daha sonra Türk Hava Kuvvetleri’nin 2. Hava İkmal Bakım Merkezi Komutanlığı’na dönüştürüldü.
2. Nuri Demirağ Uçak Fabrikası
Kuruluş:Türkiye’nin ilk özel sermayeli uçak fabrikası, iş adamı ve siyasetçi Nuri Demirağ tarafından 1936 yılında İstanbul Beşiktaş ve Yeşilköy’de kuruldu. Nuri Demirağ, sadece fabrika kurmakla kalmadı, aynı zamanda Türkiye’nin ilk sivil pilot okulunu da açtı.
Faaliyetler: Fabrikada NUD-36 (iki kişilik eğitim uçağı) ve NUD-38 (yolcu uçağı) gibi yerli modeller üretildi. 1938'de NUD-38, “A sınıfı uçuş sertifikası” aldı. Hollanda gibi ülkelere ihraç edilmesi planlandı.
Kapanış (1944):Ne yazık ki fabrika uzun ömürlü olmadı. Türk Hava Kurumu, Nuri Demirağ’dan sipariş almayı reddetti. Bu durum, fabrikanın sürdürülebilirliğini bitiren en büyük faktör oldu. Ayrıca, 1940’ların sonlarına doğru ABD’nin Marshall Planı kapsamında Türkiye’ye uçak hibe etmesi de yerli üretimi gereksiz kıldı. Fabrika 1944’te, İsmet İnönü hükümetinin döneminde fiilen kapandı.
Siyasi Etki: Bazı tarihçilere göre Nuri Demirağ'ın siyasi muhalefetinin de fabrikanın desteklenmemesinde rolü vardı. Dönemin bürokratik engelleri, yerli sermayeyi teşvik etme yerine, ithalatı ve dışa bağımlılığı özendiriyordu.
3. THK Etimesgut Uçak Fabrikası
Kuruluş: 1939 yılında Ankara’nın Etimesgut ilçesinde, Türk Hava Kurumu tarafından kuruldu. Amaç, artan yerli üretim ihtiyacına cevap vermekti. 1941’de ilk üretim başladı.
Üretimler:THK-1 planöründen THK-15 jet motorlu deneme uçaklarına kadar pek çok model üretildi. 1942’de ilk motorlu eğitim uçağı başarıyla uçuruldu. Ancak yeterli sipariş gelmemesi, mali sorunlar ve teknolojik destek eksikliği nedeniyle tam kapasiteye ulaşılamadı.
Kapanış (1950): 1950’lerin başında üretim durduruldu ve fabrika Makine Kimya Endüstrisi Kurumu’na (MKE) devredildi. Bu gelişme, Türkiye’nin yerli uçak üretiminde sistemli olarak geri adım attığını gösteriyordu.
Kapanışların Ortak Nedenleri
1. Siyasi İrade Eksikliği: Yerli girişimcilerin desteklenmemesi ve devletin dış kaynaklara yönelmesi.
2. Dış Bağımlılık: ABD’den gelen hibeler (özellikle Marshall Planı çerçevesinde) yerli üretimi gereksiz kıldı.
3. Bürokratik Engeller: Özellikle özel girişimcilerin önünün kesilmesi.
4. Askeri Öncelikler: Yerli uçaklar yerine, modern yabancı savaş uçaklarına öncelik verilmesi.
5. Ekonomik Sıkıntılar: Yeterli mali kaynak ve pazarın olmaması.
Kimler Kapattı?
- TOMTAŞ (1928):** Dönemin teknik-ekonomik yetersizlikleri sonucu kendiliğinden kapandı.
- Nuri Demirağ (1944):** İnönü dönemi hükümet politikalarının etkisiyle sipariş alamadığı için kapandı.
- THK Etimesgut (1950):** DP hükümeti döneminde maliyet etkinliği nedeniyle üretim durduruldu.
Sonuç
Türkiye’nin uçak fabrikaları, Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde büyük umutlarla kuruldu. Ancak gerek iç politik faktörler gerek dış müdahaleler nedeniyle bu fabrikalar uzun ömürlü olamadı. Bu süreç, Türkiye’nin sanayileşme tarihinde kaçırılan büyük fırsatların simgesi hâline geldi. Günümüzde savunma sanayiinde yeniden atılım yapılmış olsa da, tarihte yaşanan bu kayıplar ibret alınması gereken örneklerdir.
Yerli üretimin önemi ve stratejik sektörlerde bağımsızlığın gerekliliği, o yıllarda yaşanan tecrübelerle sabittir. Eğer o fabrikalar desteklenmiş olsaydı, bugün Türk havacılık sanayi bambaşka bir noktada olabilirdi.
.png)
0 Yorumlar